Author: Respect Mlambo (SADiLaR Xitsonga Researcher)
Manghenelo
Swivuriso swi hlamuseriwa tanihi xigaririmi lexi nga na tinhlamuselo to enta hi mayelana na vutomi bya vanhu naswona ntirhokulu wa swona i ku letela, ku laya, ku khutaza, ku ahlula timhaka no aka rixaka hi ku angarhela. Shabangu (1996) u hlamusela swivuriso ku ri ntiyiso lowu nga cinciki, lowu vanhu va hanyaka hi wona masiku hinkwawo.
Kasi Malungana na Babane (2005) va nyika nhlamuselo ya xivuriso va ku: Xivuriso i xikhavisaririmi lexi tshuriweke hindlela ya vutlhari byo enta, hikuva mongo wa xona wu vumbiwile hi ku tirhisa swiharhi leswi vutomi kumbe hanyelo ra swona ri pimanisiwaka ni ra vanhu hindlela yo tumbela swinene, kumbe swilo swo karhi leswi paluxaka swihlawulekisi swa swendlo swa vanhu. Hi marito man’wana, swivuriso swi nyika vutlhari leswaku vanhu va kota ku swi tirhisa ku ololoxa swiphiqo leswi va hlanganaka na swona eka swiyimo swo hambanahambana swa vutomi.
- Matirhiselo
Swivuriso tanihi xigaririmi lexi hlamuselaka mhaka hi ririmi ro gega xi tala ku va xi lehile hi xivumbeko. Eka xiyenge lexi ku ta longoloxiwa swivuriso swo hambanahambana na tinhlamuselo ta swona hi ku landza mitirho na dyondzo ya swona erixakeni.
- Xivuriso: Tshanga ra tihomu a ri tiyi loko ku nga ri na tshanga ra marhole
Nhlamuselo: Muti wo kala vana a wu hetisekanga
Eka lexi ku kombisiwa nkoka wa vana emutini. Hileswaku tshanga ra tihomu ku vuriwa xivala laha ku tshamaka tihomu ta xinuna na tihomu ta xisati na marhole. Marhole ku vuriwa vana va xinuna na vana va xisati va tihomu. Tshanga ra tihomu ri fananisiwa na muti lowu ku nga tatana, manana na vana va xisati na vana va xinuna. Tshanga ra tihomu a ri kuli kumbe ku tala loko ku nga ri na marhole, kasi na muti a wu tsakisi loko ku ri hava vana.
- Xivuriso: Tinkuzi timbirhi a ti tshami etshangeni rin’we
Nhlamuselo: Tihosi timbirhi a ti fumi ndhawu yin’we
Loko ku ri eka lexi xivuriso ku kombisiwa matimba ya vurhangeri. Tinkuzi i tihomu letikulu ta xinuna leti nga tona ti chaviwaka hi tihomu letin’wana hinkwato hikwalaho ka ku va na matimba mo tlula letin’wana. Tinkuzi ti fananisiwa na tihosi timbirhi leti nga faneriwa hi ku fuma no xiximiwa hi malandza ma tona na tihosi leti fumaka vanhu van’wana eka matiko man’wana. Hileswaku exivaleni xin’we loko ku kala ku va na tinkuzi timbirhi, xivala xolexo a xi na ku rhula hikuva nkuzi leyin’wana yi tshamela ku pfuka leyin’wana ku kambela matimba ma yona loko ma tlula ma yona. Swi tano ni le vuton’wini, tihosi timbirhi a ti nga swi koti ku rhangela tiko rin’we.
- Xivuriso: Mavala ya mangwa i mavala man’we
Nhlamuselo: Vavasati va fana eka hinkwaswo leswi va swi endlaka
Eka xivuriso lexi mavala ma mangwa ya fananisiwa na vavasati hinkwavo va misava leswaku a swi olovi ku va hambanisa eka mahanyelo ma vona mo biha. Leswi xivuriso lexi xi vulaka swona hileswaku vavasati va fana hi mahanyelo ma vona swi nga yi hi ku i wa le kwihi.
- Xivuriso: Ku tlula ka mhala ku letela n’wana wa le ndzeni
Nhlamuselo: N’wana u teka mahanyelo eka mutswari wa yena.
Eka lexi xivuriso ku dyondzisiwa swo karhi hi mayelana na mahanyelo ma n’wana na mutswari wa yena wa xisati. Hileswaku loko n’wana a ha ri endzeni ka khwiri ra mana wa yena u dya xin’wana na xin’wana lexi dyiwaka hi mana wa yena, hileswaku xin’wana na xin’wana lexi humelelaka mana wa yena hi nkarhi wa tin’hweti ta kaye na n’wana endzeni wa twa no dyondza kwale khwirini. Loko se a velekiwile u xiyaxiya mahanyelo ya mutswari kusuka evutsongwanini bya yena, ma nga va ma ri lamanene kumbe lamo biha.
- Nkatsakanyo
Hi ku angarhela, swivuriso swi tirhisiwa ku dyondzisa swo karhi hi mahanyelo ma vanhu ma siku na siku. Swivuriso swi nga tshuriwa hi ku tirhisa swiharhi swa le nhoveni kumbe swifuwo swa le makaya. Xohetelela, loko ku tshuriwa swivuriso ku tirhisiwa ririmi ro gega ku hlamusela mhaka yo karhi.
Matsalwa lama tirhisiweke
Shabangu, I.S. (1996). Nyeleti ya Mahlahle. Lingua Franca Publishers: Giyani
Malungana S.J & Babane M.T. (2005). Vutomi byi hundzulerile. Via Afrika: Cape Town
The Blog is about the importance of Proverbs in the Vatsonga Community. Proverbs amongst Vatsonga is a powerful tool which is used for communication purposes. Vatsonga also use proverbs to guide each other for different life perspectives. Lastly, Xitsonga proverbs that are coined from both wild and domestic animals in order to demonstrate the behaviour of Vatsonga in the following aspects of life: love, marriage, diseases and their treatment, death and superstitions, cases and judgements, jobs, poverty, wealth, religion, hatred, corruption, war, wisdom, education, disasters, dress codes, food and drinks.
